Türkiye Cumhuriyeti 100 yaşında…
Bugün ülke genelinde büyük bir coşku ve heyecan var.
Sokak ve caddeler Türk bayrakları ve Mustafa Kemal Atatürk’ün fotoğraflarıyla donatıldı.
Marşlarla süslenen kutlamalar devam ederken, tarihe göz atmak isteyenler için bir liste hazırladık.
Türkiye Cumhuriyeti’nin jeopolitik konumu ve Kafkasya-Ortadoğu bölgesindeki petrol rezervlerine ve petrol boru hattı sınırlarına yakınlığı geçtiğimiz yıllarda gerginliğe neden olmuştu.
Bu bağlamda Atatürk’ün önderliğinde pek çok ayaklanma yaşandı.
İşte 1924-1938 yılları arasında çıkan isyanlar…
1) Nasturi İsyanı (7-28 Eylül 1934):
Bir Hıristiyan mezhebi olan Nasturilik, 5. yüzyılda fikir ayrılıkları sonucu ortaya çıkmıştır. Daha sonra 16. yüzyılda Türk hakimiyetine giren Nasturiler, Van, Hakkari ve Musul civarında yaşamlarını sürdürdüler. Ancak 19. yüzyılda gerginlikler artmaya başladı.
Öyle ki Batılı devletlerden etkilenen Nasturiler, Osmanlı yönetimine karşı isyan etmeye başladılar.
Bu bağlamda Rusya ve ardından İngiltere ile ittifak yapılmasıyla gerilim tırmandı. Nasturi İsyanı’nın ana nedenleri arasında ekonomik sorunlar, mezhepsel farklılıklar, etnik gerilimler ve sosyal sorunlar yer alıyor.
Cumhuriyetin ilanından sonra başlatılan ilk isyan olarak bilinen isyanda, isyanın en önemli nedeni Nasturilerin başta İngilizler olmak üzere dış güçlerin etkisiyle bağımsızlık niyetiyle hareket etmek istemeleriydi.
Sürecin ardından isyanın durdurulması için bölgeye güçler sevk edildi. İngiliz uçakları da, İran’ın görünürdeki desteğinin eksikliğinden yararlanarak, orduya ateş açarak, sonu ihlal ederek karşılık verdi.
2) Pir Sait İsyanı (13 Şubat-31 Mayıs 1925):
Bilinen en büyük isyanlardan biri olan Pir Sait İsyanı, Doğu Anadolu’da merkezi yönetime karşı gerçekleştirildi. İsyan, isyanın lideri Pir Sait’in adını almıştır.
Türkiye’yi muasır medeniyet seviyesinin üzerine çıkaracak temel adımlar atılırken, bu durumdan rahatsız olan kesimler tepki göstermeye başladı.
İsyanı başlatanlar Zaza ve Kürt aşiretleriydi. Bunun en bilinen sebeplerinden biri, aynı zamanda Musul meselesinde başarılı olmak isteyen İngilizlerin, Türkiye’deki gerilimi arttırarak diğer ülkeler karşısında istikrarsız hale getirmesiydi.
3) Şemdinli İsyanı (25 Haziran 1925 / Haziran 1926):
Şeyh Sait İsyanı’nda adı geçen Seyit Abdülkadir’in idam edilmesinin ardından oğlu Abdullah intikam almak için harekete geçti.
Böylece Hakkari’de ezoterik bir teşkilat kurularak faaliyetler başlatıldı. Abdullah’ın adamlarının subayları şehit ettiği köyde, 6’ncı Hudut Taburu’na bağlı 6 subay örgüt tarafından ağırlandı.
Yüksekovalı Casim ve Dostkili Tahir liderliğindeki 150 kişilik sivil grubun güvenlik güçlerinin katılımıyla operasyon düzenlediği eylemciler kısa sürede etkisiz hale getirildi.
4) Rachkotan ve Raman İsyanları (7-12 Ağustos 1925):
Siirt’in Beşiri bölgesindeki Raman Aşireti devlete isyan etmeye başlayınca isyan kaçınılmaz hale geldi.
Olaylara Beşiri bölgesindeki Raman, Garzan ve Raçkotan aşiretleri ile Silvan ve Kulp’un Bükran aşiretleri neden oldu.
Bölgedeki güvenlik güçleri Koçuşağı aşiretinin silahlarını toplayarak Cemil Çeto ve Pençiran aşiretinin tarafsızlığını sağladı.
12 Ağustos 1925 ortalarında Raman, Alikan ve Recephan kabilelerinin silahlarının toplanması işlemi tamamlandı. Genelkurmay’a gönderilen raporda, operasyonun sona erdiği, Raçkotan ve bölgedeki diğer aşiretlerin silahlarının toplanması sürecinin tamamlanmak üzere olduğu belirtildi.
5) Eruhlu Yakup Ağa ve Oğulları İsyanı ve Pervari İsyanı (1926):
Şapka Devrimi’ne tepki olarak çıkan bir isyandır…
Eruhlu Yakup Ağa ve oğullarının Siirt bölgesinde başlattığı isyan kısa sürede bastırıldı. İsyanın liderleri Suriye’ye kaçtı.
6) Koçuşağı İsyanı (7 Ekim-30 Kasım 1926):
Şeyh Sait İsyanı’nın etkileri uzun süre devam etti.
Bu nedenle Koçuşağı aşireti mensupları isyana katılanlarla güçlerini birleştirerek yasal vergi ödemekten ve askerlik hizmetinden kaçmak istediler.
Böylece yurt dışından aldıkları silahlarla devlete isyan edip terör eylemleri gerçekleştirdiler.
7 Ekim 1926’da teröristlere yönelik başlatılan operasyonda olaylar bastırılmış; Masum insanların zarar görmesi de engellendi.
7) Hakkari İsyanı (6 Ekim 1926-Mart 1927):
Şeyh Sait İsyanı’nın ardından zorunlu ikamete tabi tutulması istenen Pir Enver, bu karara tepki olarak isyan etti.
Ekim 1926’da Hakkari’nin merkez ilçesine bağlı Çölemerik ve Beytüşşebab ile Van’ın Nordüz bölgesinde kaçak hareketler başlatılmış; Devlet daireleri yağmalandı, polis karakollarına baskın düzenlendi.
Şubat 1927’de eylem alanının genişlemesi üzerine bölgeye destek güvenlik güçleri gönderilerek kapsamlı bir operasyon düzenlendi; Aktivistlerin bir kısmı yakalandı, bir kısmı da İran ve Irak’a kaçtı.
8) Sason İsyanları (1925-1937):
Ermeni Taşnak terör örgütü ve Taluri Ermenileri bölgedeki üç Kürt aşireti ile çatışmaya girdi ve olaylar tırmanmaya başladı. Uzun süren çatışmalar ayaklanmayı beraberinde getirmiş ve Ermenilerin yenilgisiyle sonuçlanmıştır.
9) Mutki İsyanı (26 Mayıs-25 Ağustos 1927):
Söz konusu isyanın asıl nedeni Pir Sait İsyanı’dır. İsyanın ardından gerginliklerin devam etmesi üzerine bölgedeki aşiretler, Mutki bölgesine vergi, askerlik ve silah toplamak için gönderilen bir tabura baskın düzenledi. Daha sonra ayaklanma başladı.
10) Ararat İsyanları (1926-1930):
Doğu Anadolu’da meydana gelen birçok isyan Hoybun Örgütü tarafından organize edilmiştir.
11) Oramar İsyanı (6 Temmuz-10 Ekim 1930):
Irak’taki siyasi Kürt faaliyetlerinin bölgeye yayılmasıyla ortaya çıktı.
Oramar İsyanı, Ağrı İsyanları ile bağlantılı olarak Hoybun Örgütü tarafından desteklenmiştir. Olayları onaylamayan ve hareketlere katılmayı reddeden Kasım Ağa’nın, terör örgütünün gelişini güvenlik güçlerine bildirmesi üzerine 16 Temmuz-10 Ekim 1930 tarihleri arasında güvenlik güçleri ile terör örgütü arasında çatışma çıktı. Mardin’e saldırmak ve Ağrı olayına takviye sağlamak amacıyla.
Bölge ileri gelenleri ve adamlarının güvenlik güçlerinin yanında yer alması nedeniyle çok sayıda aktivist Irak, Suriye ve İran’a kaçtı.
12) Tendürek İsyanı (14-27 Eylül 1929):
İranlı Pir Abdulkadir ise Türkiye’ye sığınarak Ağrı bölgesindeki halkın yerini almayı hedefledi. Abdülkadir’in aşiretlerle birleşip bölgede huzursuzluk yaratması üzerine isyan çıktı.
20-27 Eylül 1929 tarihleri arasında gerçekleştirilen operasyon sonucunda Pir Abdülkadir ve adamları İran’a kaçtı.
13) Savur İsyanı (26 Mayıs-9 Haziran 1930):
Cizre ve Midyat bölgesinde güvenlik güçlerine yönelik saldırılar sonrasında çıkan isyandır.
7’nci Kolordu Komutanlığının 26 Mayıs 1930’da Mardin Valisi nezaretinde düzenlediği operasyon sonucunda bastırılarak 503 silah toplandı.
14) Asi Resul İsyanı (22 Mayıs-3 Ağustos 1929):
Siirt’in aşiret köylerinde silah araması sırasında aşiret reisi Ali Resul’ün Jandarma Komutanlığına karşı gelmesi olaylara yol açtı ve isyan çıktı. 3 Ağustos 1929’da yapılan operasyonla bastırıldı.
15) Bicar İsyanı (12 Ekim-17 Kasım 1927):
Diyarbakır’ın Hani, Lice ve Kulp ilçelerini kapsayan Bicar bölgesinden çıkmıştır.
Yüksek rakımlı, sık ormanlı, derin vadili ve dik kayalıklı bir bölgedir.
Bölgenin özellikleri nedeniyle Pir Sait olayının ardından buraya sığınan isyancılara yönelik operasyon olması gerektiği kadar etkili olmadı. Bölgede 12 Ekim, 22 Ekim ve 24 Ekim tarihlerinde yürütülen operasyon 17 Kasım 1927’de sona ermiş, bölgede huzur ve güvenlik yeniden sağlanmıştır.
16) Batuş İsyanı (20 Mayıs-Haziran 1927):
Batuş köyünde çıkan isyan siyasi parti çatışmalarından kaynaklandı. Çatışmayı önlemek için köye giden güvenlik güçlerine ateş açılmasıyla başlayan olaylar sonucunda Kernoslu Halit, Seyithan, Alican ve birlikte oldukları diğer isyancılar yakalandı.
17) Zeylan İsyanı (20 Haziran-18 Eylül 1930):
Seyid Abdulvahap, kardeşi Seyit Resul, Ermeni İbrahim Paşa önderliğinde Erciş, Muradiye, Patnos, Diyadin, Muş ve Bitlis bölgelerindeki Zeylan, Ululuğu, Bekıran, Hayderan, Banuki ve Adaman aşiretlerinden oluşan 1500 kişilik silahlı grup. 20 Haziran’da Emin Paşa ile Kör Hüseyin arasında yaşanan olay. 1930’da Zeylan nahiye merkezi ve jandarma karakoluna yapılan baskınla başlayan olaylar 18 Eylül 1930’a kadar devam etti.
Şikkanlı aşireti ve çevre köylerden gelen 300 kişilik milis kuvvetinin yanı sıra Derviş Bey ve aşiretinin silahlı adamları da bu olayda güvenlik güçlerinin yanında yer aldı. Operasyonda isyancıların bir kısmı yakalandı, bir kısmı da İran’a kaçtı.
18) Pülümür İsyanı (8 Ekim-14 Kasım 1930):
Pülümür aşiretlerinin çevreye yönelik saldırgan eylemlerde bulunması ve Zeylan isyanı sırasında ele geçirilen bir bildiride Dersim bölgesinin Hoybun bölgesi olduğunun belirtilmesi bölgede yeni olayların planlandığının işareti olarak görüldü.
Bakanlar Kurulu kararıyla bölgeye yönelik tedbir alınması kararlaştırıldı ancak bölgedeki ağaların olumsuz faaliyetlerini sürdürmesi ve teröristlerin kaymakamlığa saldırması üzerine bölgede iki operasyon gerçekleştirildi. 14 Kasım 1930’da harekâtın kesin olarak sonuçlanmasının ardından bölgede huzur sağlandı.
19) Tunceli Olayı (1937-1938):
Merkezi hükümet ile Tunceli aşiretleri arasındaki anlaşmazlıklar sonucu isyanlar başladı. İsyanın lideri Seyit Rıza’dır.
Tunceli, Erzincan, Elazığ, Sivas, Malatya ve Bingöl illerini kapsayan bölgede aşiretlerin isyanı sonucu çıkan isyanda Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından mutlak devlet hakimiyetinin sağlanması amacıyla Dersim Harekatı düzenlendi.
Kamu düzeninin sağlanmasının ardından bölgenin adı Dersim’den Tunceli’ye değiştirildi.
20) Menemen Olayı (23 Aralık 1930):
İzmir’in Menemen ilçesinde yedek subay olan öğretmen Mustafa Fehmi Kubilay’ın yardımına gelen korucular, şeriat talep eden grubun saldırısına uğradı. Korucuların öldürülmesinin ardından isyan çıktı ve bölgede sıkıyönetim ilan edildi.
